Việc lựa chọn một cây đàn concert grand piano – thường dài khoảng 9 feet – cho một địa điểm biểu diễn như phòng hòa nhạc là một quá trình đầy thách thức nhưng cũng đầy cảm hứng. Bài viết này sẽ hướng dẫn bạn cách chọn một cây đàn biểu diễn chất lượng cao, không chỉ cho sân khấu lớn mà còn phù hợp cho không gian gia đình. Những chia sẻ dưới đây sẽ giúp rút ngắn quá trình lựa chọn, tối ưu hiệu quả đầu tư và khai thác tối đa tiềm năng âm nhạc của cây đàn.
Ai Là Người Phù Hợp Để Chọn Đàn Piano Biểu Diễn?
Việc chọn đàn biểu diễn thường do giảng viên piano tại các học viện âm nhạc, giám đốc âm nhạc tại nhà thờ hoặc nghệ sĩ piano được ủy quyền thực hiện. Đôi khi, những cây đàn cao cấp này cũng được chọn cho tư gia của những người yêu nhạc. Bài viết này giả định rằng bạn đã chọn được thương hiệu và model mong muốn, và hiện đang cần chọn lựa cây đàn cụ thể tốt nhất trong số nhiều cây cùng loại.
Các Yếu Tố Then Chốt Khi Chọn Đàn
Quy trình lựa chọn hiệu quả gồm ba bước: loại bỏ những cây đàn yếu nhất về âm lượng, tiếp theo là đánh giá chất lượng âm thanh, cuối cùng là xem xét đến cảm giác phím. Trong đó, âm thanh là yếu tố quan trọng nhất, vì mục tiêu của đàn biểu diễn là chinh phục người nghe bằng sự lan tỏa và chiều sâu âm nhạc.
Sức Mạnh Âm Thanh Là Ưu Tiên Hàng Đầu
Trong một cây đàn biểu diễn, âm thanh là yếu tố quyết định chính. Dĩ nhiên, ta muốn nghệ sĩ cảm thấy thích bộ cơ và có sự đồng cảm nghệ thuật với cây đàn, vì điều đó tăng khả năng thể hiện âm nhạc. Tuy nhiên, thực tế thì vai trò chính của đàn concert grand là tạo ra âm thanh tốt cho khán giả, với sức mạnh dồi dào để xử lý nhiều loại tiết mục biểu diễn. Lý tưởng nhất là cây đàn có cả âm thanh tuyệt vời lẫn bộ cơ hoàn hảo; nhưng trong quá trình chọn lựa, nghệ sĩ phải tách bạch hai yếu tố này.
Công Suất Và Độ Khuếch Âm
Một cây đàn biểu diễn phải đủ mạnh để nghe rõ khi chơi cùng dàn nhạc 100 người và âm thanh phải vang đến cuối phòng hòa nhạc lớn. Dù cây đàn không nhất thiết phải được sử dụng trong một khán phòng 3.500 chỗ ngồi, nhưng vẫn nên chọn như thể nó sẽ được đặt ở đó. Tại sao? Vì bất kỳ cây đàn nào cũng có thể điều chỉnh âm lượng để phù hợp với phòng nhỏ, nhưng một cây đàn yếu sẽ rất hạn chế khi đưa vào không gian lớn. Trong thế giới của đàn concert grand, không thể biết chắc cây đàn rồi sẽ được dùng ở đâu – có thể ban đầu mua cho nhà nguyện nhỏ, sau lại xuất hiện trên sân khấu lớn. Vì hầu hết người mua đàn concert grand là tổ chức, nên ngay cả khi mua cho gia đình, cây đàn vẫn có khả năng được bán lại cho môi trường biểu diễn sau này.
Chất Lượng Âm Sắc
Chất lượng âm sắc của đàn piano có thể chia thành bốn yếu tố: cao độ (pitch), âm sắc (timbre), độ ngân (sustain) và âm lượng (volume).
Cao độ phụ thuộc vào việc lên dây. Nghe có vẻ hiển nhiên, nhưng các thuật ngữ mô tả âm thanh piano đôi khi dễ nhầm lẫn với các thuật ngữ về việc lên dây. Mô tả của nghệ sĩ thường rất khác với của kỹ thuật viên, dẫn đến nhầm lẫn. Ví dụ, một cây đàn mà kỹ thuật viên gọi là "sáng" (tức âm kim loại hơn), có thể được nghệ sĩ gọi là "chói" – trong khi với kỹ thuật viên, "chói" lại là chỉ đàn được lên dây cao hơn mức A-440.
Âm sắc (timbre) là kết quả của các hài âm khác nhau phát ra từ dây rung. Hãy nghĩ đến sự khác biệt giữa một ca sĩ và một cây kèn clarinet cùng phát ra một nốt A – âm cao giống nhau, nhưng âm sắc rất khác biệt. Dù âm sắc chịu ảnh hưởng bởi thiết kế âm học của đàn, phần lớn các cây đàn có thể tạo ra nhiều loại âm sắc khác nhau – không chỉ đơn thuần là sáng hay ấm – và điều này có thể thay đổi bằng cách voicing đầu búa.
Độ ngân và âm lượng liên quan chặt chẽ đến nhau. Chúng là kết quả trực tiếp từ khả năng của bảng cộng hưởng (soundboard), cầu ngựa, và hệ thống khung đàn trong việc khuếch đại âm thanh từ dây. Đây là yếu tố quyết định khả năng truyền âm của đàn đến cuối phòng.
Khi chọn đàn, âm sắc là yếu tố ít quan trọng nhất, nên xem xét sau cùng. Quan trọng nhất là cần đánh giá độ ngân và âm lượng một cách độc lập với âm sắc, để phân biệt giữa khả năng âm học của thân đàn và hiệu ứng âm thanh đến từ voicing của đầu búa.
Kiểm Tra Độ Ngân Và Âm Lượng
Dưới đây là một vài bài kiểm tra mà nghệ sĩ có thể thực hiện trên bất kỳ cây đàn nào, trong phòng hòa nhạc hoặc tại nhà, để đánh giá độ ngân và âm lượng. Các bài kiểm tra này rất nhanh và sẽ giúp thu hẹp lựa chọn hiệu quả. Để luyện tai và làm quen với quy trình, tốt nhất nên thử các bài kiểm tra này trên nhiều cây đàn khác nhau trước khi tiến hành lựa chọn.
Chơi một nốt trong mỗi khu vực của đàn ở mức mezzo forte (vừa phải), giữ phím để damper không chạm dây, và ghi lại thời gian mỗi nốt ngân. Dù có nhiều tài liệu tham khảo thời gian ngân lý tưởng, nhưng vì mỗi không gian âm học là khác nhau, kết quả sẽ thay đổi theo phòng. Khi chọn đàn concert grand, bạn thường thử nhiều cây trong cùng một showroom hoặc phòng thử đàn, nên có thể dễ dàng so sánh thời gian ngân giữa các cây. Nếu thử ở nhiều môi trường âm học khác nhau, kết quả sẽ ít chính xác hơn, nhưng vẫn có giá trị nếu bạn tính đến yếu tố khác biệt không gian.
Thực hiện thêm một bài kiểm tra khác với các nốt trên: Dùng ngón tay bật nhẹ dây đàn khi phím được giữ, để damper vẫn không chạm dây. (Để tránh truyền dầu hoặc mồ hôi, tôi thường mang găng tay latex khi chạm dây.) Thử nhiều nốt ở mỗi vùng. So sánh thời gian ngân giữa việc bật dây bằng tay và đánh bằng búa. Kỹ thuật viên thường dùng phương pháp này để xác định vấn đề đến từ bảng cộng hưởng hay từ đầu búa. Nếu dây ngân lâu khi bật tay nhưng ngắn khi đánh búa, có nghĩa là thân đàn có tiềm năng ngân tốt và có thể cải thiện qua kỹ thuật voicing. Nhưng nếu cả khi bật tay dây vẫn ngân ngắn, thì khả năng ngân của đàn bị giới hạn, và khó cải thiện thêm.
Tại sao độ ngân lại quan trọng? Vì khả năng chơi legato (mềm, mượt) và tạo cảm giác "hát" phụ thuộc vào nó. Nếu soundboard không ngân tốt, âm sẽ bị cộc, khó kết nối các nốt trong câu nhạc. Dù độ ngân quan trọng ở tất cả các vùng đàn, nhưng quan trọng nhất là ở vùng trung-cao (quãng 5 và 6 từ dưới lên), vì đây thường là khu vực viết giai điệu chính, đồng thời là vùng yếu nhất về mặt âm học trên hầu hết các cây đàn. Một cây đàn concert grand có thể có tiếng bass, trung và cao treble rất ấn tượng, nhưng chính quãng 5 và 6 mới là yếu tố phân biệt giữa đàn xuất sắc và đàn chỉ ở mức tốt. Khi kiểm tra yếu tố này, hãy mang theo bản nhạc có đoạn chậm, giai điệu mềm.
Búa Đàn Và Kỹ Thuật Voicing: Ảnh Hưởng Đến Màu Âm
Như đã đề cập, âm sắc là yếu tố ít quan trọng nhất trong các yếu tố âm thanh mà bạn nên cân nhắc, phần lớn vì nó là yếu tố thay đổi nhanh nhất, dễ bị ảnh hưởng nhất, và có thể điều chỉnh dễ dàng nhất thông qua voicing đầu búa.
Đầu búa là bộ phận thay đổi nhiều nhất, mòn nhanh nhất, và nên được loại trừ khỏi ấn tượng ban đầu của bạn về một cây đàn. Giống như lốp xe trên ô tô, đầu búa chỉ là một phần tồn tại trong giai đoạn tương đối ngắn của vòng đời đàn. Âm sắc của đầu búa có thể thay đổi rõ rệt theo độ ẩm, và bất kỳ việc mài mòn hoặc bảo trì nào cũng sẽ làm thay đổi âm sắc. Để duy trì âm thanh của đàn biểu diễn, đầu búa phải được chăm sóc thường xuyên như việc lên dây. Mức độ mài mòn đầu búa phụ thuộc trực tiếp vào thời gian chơi đàn và cường độ chơi. Nếu đàn chỉ được chơi vài lần mỗi năm, đầu búa có thể dùng trong nhiều năm; nhưng với đàn biểu diễn thường xuyên, đầu búa có thể cần thay sau khoảng năm mùa biểu diễn.
Đầu búa có thể được voicing bằng nhiều kỹ thuật như châm kim, ủi, làm cứng, mài mịn hoặc căn chỉnh chính xác với dây đàn. Một kỹ thuật viên voicing giỏi có thể khiến đàn có âm thanh mềm mại hơn mà không làm giảm âm lượng, hoặc làm âm thanh sáng hơn mà không gây chói. Ngay cả khi bạn đang chọn trong số những cây đàn cùng thương hiệu và mẫu mã, bạn sẽ gặp những cây có âm sắc khác nhau. Đừng để điều này ảnh hưởng đến phán đoán của bạn; để đánh giá một cây đàn, hãy quay lại với khả năng âm học cơ bản của thân đàn: độ ngân và âm lượng, tức là sức mạnh và khả năng khuếch âm.
Tuy nhiên, nếu đầu búa được voicing quá sáng, phần treble sẽ nghe mỏng và có thể làm lu mờ một cây đàn vốn dĩ có âm thanh rất đẹp. Nếu trong quá trình chọn lựa, cây đàn nghe hơi chói, bạn có thể yêu cầu kỹ thuật viên voicing nhẹ lại, hoặc xử lý các nốt quá nổi bật. Nếu đàn nghe quá ấm nhưng có độ ngân dài, bạn hoàn toàn có thể yên tâm rằng việc làm sáng tiếng sẽ dễ dàng sau này. Tuy nhiên, tôi muốn nhấn mạnh rằng mọi thay đổi voicing trong quá trình chọn đàn nên là thay đổi nhỏ – để đạt kết quả tốt nhất, đàn cần được voicing kỹ lưỡng tại chính không gian biểu diễn mà nó sẽ sử dụng.
Cơ Cấu Bàn Phím: Cảm Giác Không Phải Là Tất Cả
Dĩ nhiên, việc chọn lựa giữa nhiều cây đàn phải bao gồm việc chơi thử – đó là lý do nghệ sĩ piano được giao nhiệm vụ này. Nếu việc chơi không cần thiết, kỹ thuật viên một mình cũng có thể làm được.
Tuy nhiên, không bao giờ nên chọn đàn concert grand chỉ dựa trên cảm giác bộ cơ. Tại sao? Vì bộ cơ có thể thay đổi, và tự nó cũng sẽ thay đổi. Khi mới bắt đầu sử dụng, bộ cơ sẽ thay đổi do nén nỉ và da, khiến thông số cơ học bị biến đổi. Tôi đã nhiều lần nghe nghệ sĩ than phiền rằng họ chọn đàn vì bộ cơ tuyệt vời, nhưng vài tuần sau khi nhận đàn lại thấy bộ cơ không còn như trước. Những thay đổi đó là hoàn toàn bình thường và có thể điều chỉnh dễ dàng bằng cách cân chỉnh nhẹ.
Thêm vào đó, bộ cơ rất linh hoạt và có thể điều chỉnh theo sở thích người chơi. Nếu bạn thích âm thanh của đàn nhưng không thích cảm giác bàn phím, hãy hỏi kỹ thuật viên xem có thể điều chỉnh những gì khiến bạn khó chịu. Một số phàn nàn phổ biến – mà phần lớn có thể được xử lý – bao gồm: phím không đều (cần căn chỉnh để bù cho độ nén không đồng đều), khó chơi pianissimo (cần điều chỉnh khoảng let-off), phím đi quá sâu hoặc quá nông (thường do nhà sản xuất đặt, nhưng có thể chỉnh nhẹ). Trong đa số trường hợp, nếu đàn đã được chuẩn bị kỹ lưỡng, những chỉnh sửa này có thể thực hiện trong lúc bạn thử cây đàn khác. Theo kinh nghiệm của tôi, nếu đàn có bộ cơ đều và nằm trong phạm vi trọng lượng phím hợp lý, nghệ sĩ trình độ cao sẽ không gặp khó khăn khi thích nghi. Hãy nhớ rằng yếu tố quan trọng nhất là âm thanh của đàn. Việc tách biệt cảm giác chơi khỏi ấn tượng âm thanh là phần khó nhất trong việc chọn đàn.
Thử Đàn Bằng Âm Nhạc Thực Tế
Dải Động (Dynamic Range)
Bắt đầu thật nhẹ nhàng, chơi một nốt ở mỗi vùng, lặp lại với mức âm lượng tăng dần, và đếm xem bạn tạo ra được bao nhiêu mức âm lượng riêng biệt. Càng nhiều cấp độ, bạn sẽ càng có khả năng thể hiện phong phú hơn.
Chơi cực mạnh (fortissimo) và lắng nghe phản ứng. Âm thanh có bị "khựng" – tức bạn muốn tăng âm lượng nhưng đàn không đáp ứng? Âm thanh có bị vỡ, chói khi lớn nhất? Hay bạn có thể chơi mạnh tùy ý mà vẫn không bị chói?
Trọng Lượng Phím Và Khả Năng Tái Lặp (Touchweight & Repetition)
Trọng lượng phím lý tưởng cho đàn concert grand nằm trong khoảng 48–55 gram, và hầu hết các cây đàn hiện đại đều đạt chuẩn này. Nếu bạn thích âm thanh của đàn, bộ cơ hoàn toàn có thể điều chỉnh nhẹ cho phù hợp. Tuy nhiên, nếu bộ cơ quá nhẹ, có thể gây khó khăn khi chơi các nốt nhanh lặp lại. Nhiều kỹ thuật viên giỏi không chơi nhanh được để kiểm tra nên họ có các phương pháp đo lường kỹ thuật để đảm bảo đàn không gặp vấn đề khi chơi tiết mục khó. Nhưng quá trình chọn đàn chính là thời điểm để bạn kiểm tra khả năng chơi nhanh thật kỹ.
Khi Đàn Đã Về Đến Nơi
Sau khi nhận đàn biểu diễn mới, bạn cần chơi một thời gian để đàn thích nghi với không gian. Có thể đàn không cần chỉnh sửa gì khi đến, nhưng bất kỳ cây đàn mới nào cũng sẽ cần cân chỉnh nhẹ sau vài tuần sử dụng. Theo tôi, voicing nên trì hoãn đến khi đàn đã được chơi kỹ, để mọi người thống nhất về hướng điều chỉnh âm sắc.
Sau khi tôi cân chỉnh sơ bộ và voicing nhẹ để làm đều âm mà không thay đổi tính cách âm thanh, tôi thường mời hai nghệ sĩ: một người chơi, người còn lại cùng tôi đứng trong hội trường để nghe. Sau đó, tôi chỉnh voicing, hai người đổi vai trò, và quy trình lặp lại cho đến khi tất cả hài lòng.
Đàn luôn nghe khác khi ở phòng hòa nhạc so với lúc thử đàn. Những hội trường được thiết kế cho hệ thống âm thanh điện tử thường khó xử lý về độ khuếch âm của nhạc cụ mộc. Tuy nhiên, tôi khuyên các tổ chức không nên vội vàng làm sáng tiếng đàn nếu ban đầu cảm thấy âm thanh hơi ấm. Việc chơi thường xuyên sẽ tự làm âm sáng hơn theo thời gian, và phần lớn các đàn concert grand sẽ "nở" âm sau vài tháng, hoặc vài mùa thời tiết thay đổi. Nếu đàn được giao vào mùa hè và trải qua độ ẩm cao, nó sẽ cần vài tuần trong phòng hòa nhạc điều hòa để trở về âm thanh ban đầu. Kiên nhẫn trong quá trình này là yếu tố then chốt. Một bộ đầu búa tốt có thể bị hỏng nếu bị voicing quá sáng chỉ vì phàn nàn ban đầu. Mọi thay đổi voicing nên được thực hiện một cách thận trọng.
Chọn Đàn Biểu Diễn Cho Gia Đình: Có Gì Khác Biệt?
Như đã đề cập đầu bài, ngay cả khi chọn đàn concert grand cho gia đình, bạn vẫn nên chọn cây có công suất và độ khuếch âm tốt, để sau này dễ bán lại cho tổ chức nếu cần. Tuy nhiên, yếu tố công suất và âm lượng sẽ không quan trọng bằng trong phòng hòa nhạc, và nếu đàn nhỏ hơn concert grand, thì yếu tố này lại càng ít quan trọng. Khi đó, bạn nên tập trung hơn vào các bài kiểm tra độ ngân thay vì âm lượng.
Người mua là tổ chức thường chọn các thương hiệu lớn dựa vào danh tiếng và khả năng chơi nhiều loại tiết mục. Ngược lại, người mua cho gia đình có xu hướng chọn thương hiệu và mẫu đàn phù hợp với sở thích âm sắc riêng và loại nhạc thường chơi. Tương tự, nếu người mua là tổ chức, điều họ quan tâm nhất là âm thanh phát ra cho khán giả, chứ không phải cảm giác chơi; trong khi với người mua cho gia đình, chính họ là khán giả, nên họ có thể thoải mái lựa chọn dựa cả trên cảm giác phím.
Giống như đàn nghe khác nhau giữa phòng hòa nhạc và showroom, nó cũng sẽ khác khi đặt trong nhà. Đàn ở nhà thường dễ voicing hơn vì không cần lo lắng về độ khuếch âm. Tuy nhiên, chất lượng âm sẽ bị ảnh hưởng lớn bởi thảm, rèm, đồ đạc bọc nệm, tranh treo tường, v.v. Một kỹ thuật viên hoặc chuyên gia âm học có thể giúp bạn điều chỉnh âm học của phòng và vị trí đặt đàn để có kết quả tối ưu. Nhiều người thường đóng nắp đàn để giảm âm lượng, nhưng tôi khuyến khích để kỹ thuật viên voicing đàn phù hợp với phòng khi nắp mở. Như vậy bạn có thể chơi đàn với nắp mở, mà không bị quá to, đồng thời giữ được trọn vẹn âm thanh của đàn.
Nếu thương hiệu bạn chọn có âm sắc rất đặc trưng, hãy tìm kỹ thuật viên có kinh nghiệm với thương hiệu đó để đảm bảo việc bảo trì phù hợp với bản sắc âm thanh riêng của đàn.
